In de meivakantie was ik met mijn zoon en zijn vriendin in Denemarken voor een bezoek van twee dagen aan Legoland. Voor de overnachtingen hadden we een huisje op een camping, en Deense campings zijn wat mij betreft echt geweldig. Zelden zie je zo goed ingerichte faciliteiten op een camping, waaronder een – in dit geval – enorme keuken. Met ovens en al.
Nou had ik na een dag achtbanen en andere toestanden niet bijster veel zin meer in koken dus we hadden afbakpizza’s gehaald. Oven aan, pizza er in, timer zetten. Tot zo ver zal het de meeste mensen bekend voorkomen. Het volgende ook…
Niemand neemt ovenhandschoenen mee naar de camping, maar ‘oven = heet’ dus ‘pizza = heet’ dus ‘au’ als je niet uitkijkt. Na wat gehannes met vorken en net te kleine borden hadden we zonder brandwonden de pizza uit de oven, in punten gesneden en vervolgens gebeurde er precies wat je denkt dat er gebeurde. We namen te snel een hap.
En dat vind ik dus zó fascinerend! Want hoe is het nou mogelijk dat we weten dat een pizza en de oven heet zijn en dus heel voorzichtig de pizza uit de oven halen, maar dat we tegelijkertijd weten dat de pizza heet is en toch veel te snel die eerste hap nemen? HOE KAN DAT?
Ons brein heeft (of eigenlijk is) een anticiperend systeem. De hele dag door doen we kleine en grote voorspellingen en op grond van die voorspellingen bepalen we wat we doen. Vrijwel allemaal onbewust trouwens, daar denken we meestal bijna helemaal niet bij na.
Dat anticiperend systeem leert. Ergens in je jeugd heb je bijvoorbeeld geleerd dat je je hand uit kunt steken als je een nieuw iemand ontmoet, en dat die ander dat dan ook zal doen en dat je dan elkaars hand vast pakt. Daar reken je gewoon op, en de ander ook trouwens.
In de neurowetenschappen wordt dit ook wel ‘predictive coding’ genoemd. Gebaseerd op onze eerdere ervaringen in het leven doet ons brein voorspellingen over wat er zal gebeuren. Vervolgens vergelijkt je brein datgene wat voorspeld is met wat er daadwerkelijk gebeurt. Als er een verschil blijkt te zijn, dan passen je hersenen hun verwachtingen aan.
Omdat dat anticiperend systeem een lerend systeem is, wordt het goed in de dingen die je heel vaak doet. De kracht van herhaling dus, op een gegeven moment ben je onbewust bekwaam en gaan voorspellingen op de automatische piloot.
Als je dan gaat kijken naar hoe goed ons pizzasysteem getraind is, dan valt op dat we veel vaker de ervaring ‘hap pizza = lekker’ hebben gehad dan de ervaring ‘oven = heet’. Je haalt maar 1 keer de pizza uit de oven, en daarna heb je tig happen pizza.
De eerdere ervaring ‘hap pizza = lekker’ overheerst dus als het ware de eerdere ervaring ‘pizza = heet’, omdat die ervaring veel vaker geoefend is. De voorspelling dat een hap pizza wél een fijne ervaring is klopte veel vaker dan de voorspelling dat een hap pizza níet een fijne ervaring is. En omdat dat anticiperende systeem zo ontzettend onbewust opereert, denken we dus niet echt meer na bij die hap.
Wat ook niet helpt is dat de ervaring ‘heet = niet fijn’ eigenlijk dan net weer niet erg genoeg is om echt een blijvende diepe indruk achter te laten. Als je met tweedegraads brandwonden naar de huisartsenpost moet denk je de volgende keer waarschijnlijk wel vijf keer na voor je weer de fout in gaat. Maar die hete hap pizza ben je een uur later al weer kwijt.
Als iemand zich niet gedraagt naar wat ‘ie weet, dan is dat dus heel vaak niet een kwestie van echt niet weten. Natuurlijk wisten wij wel dat die pizza heet was en dat we beter nog even konden wachten. Als je ons dat daar zou hebben uitgelegd zouden we dat mogelijk zelfs nogal aanmatigend hebben gevonden.
Je weet het wel, maar het anticiperend systeem reageert sterker op iets anders dat je óók weet. Pizza = lekker, in dit geval. En uitleggen dat pizza lekker, maar ook heet is heeft dan dus niet zo veel zin. Dat is niet de juiste didactische keuze. Wat mensen in dit geval te leren hebben is om onbewuste patronen bewust te maken voordat ze tot een handeling overgaan. Voer voor nog een blog!
Meer weten?
Friston, K. (2010). The free-energy principle: A unified brain theory? Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 365(1537), 459-471. https://doi.org/10.1098/rstb.2009.0180